નાણાકીય વર્ષ 2023-24માં વેચાણ રૂ. 21,000 કરોડને વટાવીને ભારતની સંરક્ષણ નિકાસ નોંધપાત્ર સીમાચિહ્ન પર પહોંચી છે. આ સિદ્ધિ ભારતની વિકસતી સંરક્ષણ વ્યૂહરચના અને વૈશ્વિક શસ્ત્ર બજારમાં તેની વધતી જતી ક્ષમતાઓને રેખાંકિત કરે છે.
ભારત દેશે લગભગ 100 દેશોને શસ્ત્રો વેચ્યા છે, જેમાં યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ અને ફ્રાન્સ જેવા મોટા ખરીદદારોનો સમાવેશ થાય છે, જે ભારતીય સંરક્ષણ ઉત્પાદનોની આંતરરાષ્ટ્રીય માંગમાં ફેરફાર દર્શાવે છે.
આર્મેનિયાની વ્યૂહાત્મક ખરીદીઓ – આર્મેનિયા એક મુખ્ય ગ્રાહક તરીકે ઉભરી આવ્યું છે, જેણે ભારત સાથે તેના સંરક્ષણ સંબંધોને નોંધપાત્ર રીતે વધાર્યા છે. અઝરબૈજાન સાથે ચાલી રહેલા સંઘર્ષે આર્મેનિયાને ભારત પાસેથી અદ્યતન શસ્ત્રો મેળવવા માટે પ્રેરિત કર્યા છે.
નોંધપાત્ર ખરીદીઓમાં આકાશ એર ડિફેન્સ મિસાઇલ સિસ્ટમ, પિનાકા મલ્ટી-લોન્ચ રોકેટ સિસ્ટમ્સ અને 155 mm આર્ટિલરી ગનનો સમાવેશ થાય છે. આ એક્વિઝિશન તાજેતરના વર્ષોમાં ભારતીય લશ્કરી તકનીકમાં આર્મેનિયાના વ્યૂહાત્મક રોકાણને પ્રકાશિત કરે છે.
ભારતનો સંરક્ષણ નિકાસ પોર્ટફોલિયો વૈવિધ્યસભર છે, જેમાં મિસાઇલ સિસ્ટમ્સ, આર્ટિલરી ગન, રોકેટ સિસ્ટમ્સ અને નાઇટ-વિઝન સાધનોનો સમાવેશ થાય છે.
25-કિલોમીટરની ઇન્ટરસેપ્શન રેન્જ ધરાવતી આકાશ એર ડિફેન્સ મિસાઇલ સિસ્ટમને આર્મેનિયામાં તેનો પ્રથમ આંતરરાષ્ટ્રીય ખરીદદાર મળ્યો છે. બ્રાઝિલે પણ આ સિસ્ટમમાં રસ દાખવ્યો છે, જે ભારતના સંરક્ષણ નિકાસ બજારમાં સંભવિત વૃદ્ધિ દર્શાવે છે.
વૈશ્વિક પહોંચ વિસ્તરી રહી છે – ભારતની સંરક્ષણ નિકાસ લગભગ 100 દેશોમાં વિસ્તરી છે, જેમાં જાહેર અને ખાનગી બંને ક્ષેત્રોના ઉત્પાદનોની વિશાળ શ્રેણી પ્રદર્શિત થાય છે.
બ્રહ્મોસ સુપરસોનિક ક્રૂઝ મિસાઇલ, ડોર્નિયર-228 એરક્રાફ્ટ, પિનાકા રોકેટ અને બખ્તરબંધ વાહનોનો સમાવેશ થાય છે. યુએસએ, ફ્રાન્સ અને આર્મેનિયા ભારતીય સંરક્ષણ સાધનોના ટોચના આયાતકારોમાં સામેલ છે.
જાન્યુઆરી 2022માં, ભારતે 3,100 કરોડ (375 મિલિયન ડોલર)થી વધુમાં ફિલિપાઈન્સને ત્રણ બ્રહ્મોસ એન્ટી-શિપ કોસ્ટલ મિસાઈલ બેટરીની નિકાસ કરીને સીમાચિહ્નરૂપ સોદો કર્યો હતો.
આ વેચાણ ભારતની સંરક્ષણ નિકાસ મહત્વાકાંક્ષાઓ માટે એક મહત્વપૂર્ણ પગલું દર્શાવે છે, અને ભારત અને રશિયા દ્વારા સહ-વિકસિત ચોકસાઇ-સ્ટ્રાઇક ક્ષમતાઓમાં રસ ધરાવતા ASEAN અને ગલ્ફ દેશો માટે દરવાજા ખોલે છે.
નવીનતા અને ભાગીદારી – હૈદરાબાદમાં ટાટા બોઇંગ એરોસ્પેસ ઇન્ડસ્ટ્રીઝ વચ્ચેનો સહયોગ ભારતની મજબૂત ઉત્પાદન ક્ષમતાઓનું ઉદાહરણ આપે છે. આ સુવિધા અપાચે એટેક હેલિકોપ્ટર માટે શરીર અને ભાગોનું ઉત્પાદન કરે છે.
આવી ભાગીદારી સંરક્ષણ ઉત્પાદનમાં ભારતની કુશળતા અને વૈશ્વિક ધોરણોને પૂર્ણ કરવાની તેની ક્ષમતાને દર્શાવે છે. વૈશ્વિક ભૌગોલિક રાજકીય તણાવમાં વધારો થવાથી સમગ્ર વિશ્વમાં શસ્ત્રોની માંગમાં વધારો થયો છે.
શસ્ત્રોનું ઉત્પાદન કરતા દેશોએ આ તકનો લાભ ઉઠાવ્યો છે. FY24 દરમિયાન ભારતે નોંધપાત્ર પ્રમાણમાં શસ્ત્રો વેચ્યા છે. આ વલણ માત્ર ભારતની નિકાસ વ્યૂહરચનામાં ફેરફાર દર્શાવે છે, પરંતુ અન્ય રાષ્ટ્રો દ્વારા ભારતીય નિર્મિત સંરક્ષણ ઉત્પાદનોમાં મૂકવામાં આવેલા વિશ્વાસને પણ દર્શાવે છે.
બ્રાઝિલ જેવા દેશો તરફથી વધતો રસ સૂચવે છે કે, ભારતનું સંરક્ષણ નિકાસ બજાર વધુ વિસ્તરણ માટે તૈયાર છે. જેમ જેમ ભૌગોલિક રાજકીય ગતિશીલતા વૈશ્વિક સ્તરે વિકસિત થઈ રહી છે, તેમ વિશ્વ મંચ પર એક વિશ્વસનીય શસ્ત્ર સપ્લાયર તરીકે ભારતની ભૂમિકા વધુને વધુ પ્રખર બની રહી છે.