છેલ્લા દાયકામાં આંતરરાષ્ટ્રીય સિસ્ટમમાં ઝડપી ફેરફારો જોવા મળ્યા છે. શીત યુદ્ધના અંત પછી અમેરિકા સૌથી શક્તિશાળી દેશ તરીકે ઉભરી આવ્યો હતો. ત્યારથી આંતરરાષ્ટ્રીય રાજકારણમાં અમેરિકાનો એકાધિકાર જોવા મળી રહ્યો છે. જેના કારણે અમેરિકા લોકશાહી શાંતિ સિદ્ધાંત અને આર્થિક ઉદારીકરણ ના આધારે વર્તમાન આંતરરાષ્ટ્રીય વ્યવસ્થાને વિશ્વમાં ફેલાવવામાં સફળ રહ્યું હતું, પરંતુ હાલમાં આંતરરાષ્ટ્રીય રાજકીય પરિસ્થિતિ બદલાતી જોવા મળી રહી છે, જ્યાં અમેરિકા સિવાય અન્ય દેશો હવે શક્તિશાળી બની રહ્યા છે.
વિશ્વ એક ધ્રુવીયતામાંથી બહુધ્રુવતા તરફ આગળ વધી રહ્યું છે. આવી સ્થિતિમાં અમેરિકાએ બનાવેલી ઉદાર આંતરરાષ્ટ્રીય વ્યવસ્થા જાળવવામાં હવે અસમર્થ જણાય છે. ઈરાનના ઈઝરાયેલ પર સીધા હુમલા બાદ અમેરિકાનું કંઈ ન કરવું, દક્ષિણ ચીન સાગરમાં પ્રાદેશિક વિવાદ પર આંતરરાષ્ટ્રીય અદાલતે આપેલા નિર્ણયને ચીન દ્વારા ન સ્વીકારવો અને વિશ્વના વિવિધ ભાગોમાં અમેરિકાની હાજરીમાં ઘટાડો અને ચીન, રશિયા તથા ભારત જેવા રાષ્ટ્રોની વધતી હાજરી આ વાતની પૃષ્ટિ કરે છે.
રાષ્ટ્રવાદનું પુનરુત્થાન, પ્રાદેશિક અને ગૃહ યુદ્ધોમાં વધારો અને I2U2, AKUS અને QUAD જેવા નાના-પક્ષીય સંગઠનોનો વિકાસ બદલાતા આંતરરાષ્ટ્રીય વ્યવસ્થા તરફ હાલ નિર્દેશ કરે છે. તાજેતરની યુરોપિયન સંસદની ચૂંટણીઓમાં જ મણેરી રાજકીય પક્ષોનું મજબૂત પ્રદર્શન, યુરોપમાં વધતી જતી ઇમિગ્રેશન વિરોધી ભાવના અને રાષ્ટ્રો વચ્ચે વધતા વેપાર, ટેકનોલોજી અને મૂડી યુદ્ધો રાષ્ટ્રવાદના પુનરુત્થાનના સંકેતો છે. યુરોપમાં રશિયા-યુક્રેન યુદ્ધ, પશ્ચિમ એશિયામાં ઇઝરાયેલ-હમાસ યુદ્ધ અને દક્ષિણ ચીન સાગરમાં વધતો તણાવ વધતા પ્રાદેશિક યુદ્ધોને દર્શાવે છે. એ જ રીતે, આફ્રિકાના સાહેલ પ્રદેશમાં સુદાન, મ્યાનમાર અને બુર્કિના ફાસો, માલી અને નાઇજરમાં નવી સ્થાપિત લશ્કરીનો વધતા શાસનો ગૃહ યુદ્ધો તરફ નિર્દેશ કરે છે.
જો આપણે આ બધા બદલાતા અને વિકસતા દૃશ્યો અને ઘટનાઓને જોઈએ, તો તે સ્પષ્ટ થાય છે કે વૈશ્વિક રંગભૂમિ હવે ઝડપથી બદલાઈ રહી છે. આવી સ્થિતિમાં, વિશ્વના મંચ પર રાષ્ટ્રીય હિતોને મજબુત રાખવું કોઈપણ રાષ્ટ્ર માટે હવે ખૂબ જ મુશ્કેલ કાર્ય બની જાય છે. પરંતુ જ્યારે આપણે ભારત તરફ નજર કરીએ છીએ, ત્યારે આપણને ખ્યાલ આવે છે કે ભારતે માત્ર તેના રાષ્ટ્રીય હિતોનું જ રક્ષણ કર્યું નથી પરંતુ પોતાને એક મજબૂત રાષ્ટ્ર તરીકે પણ દર્શાવ્યું છે. તેનું સૌથી મોટું ઉદાહરણ અમેરિકા સાથેના સંબંધો સુધારવા અને રશિયા સાથે સંબંધો બગાડ્યા વિના સુરક્ષા નીતિઓમાં સમાધાન કરવાનું છે.
ભારતે અમેરિકી પ્રતિબંધોને બાયપાસ કરીને રશિયા પાસેથી ક્રૂડ ઓઈલ અને S-400 મિસાઈલ સિસ્ટમ જેવા લશ્કરી સાધનોની આયાત કરી રહ્યું છે. જ્યારે પશ્ચિમી દેશના એક પત્રકારે ભારતના વિદેશ પ્રધાન એસ જયશંકરને આ પ્રશ્ન પૂછ્યો હતો જેમાં ભારત રશિયા પાસેથી તેલ આયાત કરીને યુક્રેન સામેના યુદ્ધમાં રશિયાને મદદ કેમ કરી રહ્યું છે? તેના જવાબમાં વિદેશ મંત્રી એસ જયશંકરે કહ્યું કે યુરોપની સમસ્યા સમગ્ર વિશ્વની સમસ્યા નથી. આંતરરાષ્ટ્રીય મંચો પર ભારત દ્વારા આવો આત્મવિશ્વાસપૂર્ણ પ્રતિસાદ ભારતની વધતી જતી કદને સ્પષ્ટપણે દર્શાવે છે. કોઈપણ રીતે, ભારત તેના 140 કરોડ લોકો માટે જવાબદાર છે યુરોપ માટે નહીં.
આ બદલાતા સંજોગોમાં ભારત એક શક્તિશાળી અને અત્યંત મહત્વપૂર્ણ દેશ તરીકે ઉભરી આવ્યો છે. ભારત વિશ્વની પાંચમી સૌથી મોટી અર્થવ્યવસ્થા, ચોથી સૌથી મોટી લશ્કરી શક્તિ અને જવાબદાર પરમાણુ રાષ્ટ્ર બની ગયું છે. ભારત હાલ સંપૂર્ણ જવાબદારી સાથે આંતરરાષ્ટ્રીય નિયમો અને ફરજોનું પાલન કરે છે. નેપાળ અને તુર્કિયે ભૂકંપમાં ભારત દ્વારા મોકલવામાં આવેલા રાહત અને બચાવ અભિયાનમાં આપણે તેનું ઉદાહરણ જોઈ શકીએ છીએ. શ્રીલંકાના આર્થિક સંકટ સમયે પણ ભારત તેની સાથે ઊભું જોવા મળ્યું હતું. કોવિડ-19 જેવી જીવલેણ રોગચાળા દરમિયાન પણ ભારતે વિશ્વના વિવિધ ભાગોમાં 96 દેશોને 16.29 કરોડ રસીના ડોઝ પૂરા પાડ્યા હતા, જે ભારતના માનવ અધિકારો અને વસુધૈવ કુટુમ્બકમની ભાવનાનું રક્ષણ કરે છે .
ભારત ચોથું સૌથી વધુ લશ્કરી ખર્ચ સાથે શક્તિશાળી રાજ્ય બની ગયું છે. જોકે, ભારતે 2014 થી પોતાની સોફ્ટ પાવર પર પણ ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું છે. ભારતે યોગનો સફળતાપૂર્વક ફેલાવો કર્યો છેહ અને હવે સમગ્ર વિશ્વ 21મી જૂનને આંતરરાષ્ટ્રીય યોગ દિવસ તરીકે ઉજવે છે. કોવિડ દરમિયાન, શુભેચ્છામાં ફેરફાર થયો અને હેન્ડશેકનું સ્થાન નમસ્તે લીધું. તેની શરૂઆત ભારતના વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ આંતરરાષ્ટ્રીય મંચો પર કરી હતી. હવે લગભગ તમામ આંતરરાષ્ટ્રીય મંચો પર વિવિધ દેશોના વિવિધ નેતાઓ વચ્ચે નમસ્તે કહેવાનો એક નવો ટ્રેન્ડ બની ગયો છે.
ભારત આ બદલાતી આંતરરાષ્ટ્રીય વ્યવસ્થામાં એક શક્તિશાળી રાષ્ટ્ર બનવાના તમામ માપદંડોને પૂર્ણ કરવા માટે તૈયાર થઈ રહ્યું છે. તેથી, તેમાં કોઈ શંકા નથી કે આંતરરાષ્ટ્રીય વ્યવસ્થા અને વિશ્વ વેપાર એક મહત્વપૂર્ણ પરિવર્તનમાંથી પસાર થઈ રહ્યો છે, જેમાં ભારત જેવા સભ્યતા અને શક્તિશાળી રાષ્ટ્રની સ્થિતિ આવનારા સમયમાં હજુ વધુ ઉંચી દેખાશે.