ઝારખંડમાં વસ્તીના બદલાતા સમીકરણો સાથે, ‘લેબર જેહાદ’ની સાથે લવ જેહાદ, લેન્ડ જેહાદ જેવા કિસ્સાઓ પણ સામે આવવા લાગ્યા છે. ખાસ કરીને નિર્દોષ આદિવાસીઓ તેનો ભોગ બની રહ્યા છે. સ્થિતિ એવી છે કે સરકારી સ્તરે પણ ન તો સહાનુભૂતિ જોવા મળી રહી છે કે ન તો કોઈ કાર્યવાહી થઈ રહી છે. ખાસ વાત એ છે કે આ ગંભીર સમસ્યા પર ન તો સરકાર ધ્યાન આપી રહી છે કે ન તો વહીવટીતંત્ર.
ઝારખંડમાંથી ઘણા કામદારો અન્ય રાજ્યોમાં સ્થળાંતર કરે છે, સખત મહેનત કરે છે અને પછી ઘરે પાછા ફરે છે. પરંતુ કેટલાક એવા પણ છે જેઓ ‘લેબર જેહાદ’નો શિકાર બની રહ્યા છે. ન તો તેના પૈસા ઘરે આવ્યા છે અને ન તો તેના કોઈ સમાચાર છે. પરિવારના સભ્યો વ્યથિત રહે છે અને રડતા રડતા જીવન જીવવા સિવાય બીજો કોઈ રસ્તો દેખાતો નથી. પોતાનું દર્દ કોને કહેવું તે વિચારીને પણ વ્યક્તિનું દિલ તૂટી જાય છે. ચાલો જાણીએ કે ‘લેબર જેહાદ’ કેવી રીતે અસ્તિત્વમાં આવ્યું અને તેની પાછળ કોણ છે.
કેસ સ્ટડી જાણતા પહેલા તમને જણાવી દઈએ કે પ્રશાસન પણ ‘લેબર જેહાદ’ વિશે જાગૃત છે અને સરકારની નજરમાં આ એક સમસ્યા છે, પરંતુ હજુ સુધી કોઈ કાર્યવાહી કરવામાં આવી રહી નથી. અમે તમારા માટે ઝારખંડના દુમકા જિલ્લામાંથી ત્રણ કેસ સ્ટડી લાવ્યા છીએ જે ‘લેબર જેહાદ’ શબ્દને માન્ય કરે છે. દુમકા જિલ્લામાં આદિવાસી મજૂરોનું શોષણ એક ગંભીર સમસ્યા બની રહી છે. ખાસ કરીને મુસ્લિમ લેબર કોન્ટ્રાક્ટરો દ્વારા આવી હેરાનગતિના બનાવો વધી રહ્યા છે. મજૂરોને કામ અપાવવાના બહાને જમ્મુ-કાશ્મીર અને લેહ-લદ્દાખ જેવા દૂરના વિસ્તારોમાં લઈ જવામાં આવે છે, પરંતુ કામ પૂરું થયા પછી ન તો તેઓને વેતન મળે છે અને ન તો તેઓ ઘરે પરત ફરી શકે છે. આવો જ એક કિસ્સો દુમકા જિલ્લાના કાઠીકુંડ પોલીસ સ્ટેશન વિસ્તારના જંગલા ગામનો છે, જ્યાં એક જ ગામના ત્રણ પરિવારના સંબંધીઓ વર્ષો પછી પણ પાછા નથી આવી શક્યા. પરિવારનો આરોપ છે કે મેટ આલમ અંસારી તેને કામ કરાવવાના બહાને જમ્મુ-કાશ્મીર લઈ ગયો હતો, પરંતુ વર્ષો પછી પણ ન તો પરિવાર પાછો આવ્યો કે ન તો કોઈ માહિતી આપવામાં આવી.
દુમકા જિલ્લાના કાઠીકુંડ પોલીસ સ્ટેશન વિસ્તારના જંગલા ગામના ત્રણ આદિવાસી પરિવારો વર્ષોથી તેમના સંબંધીઓની રાહ જોઈ રહ્યા છે, જેમને આલમ અંસારી નામનો કોન્ટ્રાક્ટર કામ કરાવવાના બહાને જમ્મુ-કાશ્મીર લઈ ગયો હતો. ત્રણેય આદિવાસી મજૂરો હજુ સુધી ઘરે પરત ફર્યા નથી. જેના કારણે તેમના પરિવારો ભારે મુશ્કેલીમાં મુકાયા છે. તેઓએ દુમકા પોલીસ અને રાજ્ય સરકારને અરજી કરી છે, પરંતુ હજુ સુધી કોઈ કાર્યવાહી કરવામાં આવી નથી.
જંગલા ગામમાં ક્રિસ્ટોફન મુર્મુ તેના પરિવારમાં એકમાત્ર કમાનાર હતો, પરંતુ તે આજ સુધી પાછો આવ્યો નથી. તેના ઘરમાં, એક વૃદ્ધ માતા અને એક પુત્રી, સામી મુર્મુ, કોઈક રીતે એકલા જીવન જીવી રહ્યા છે. સુમી મુર્મુ જણાવે છે કે વર્ષો પહેલા એક મુસ્લિમ કોન્ટ્રાક્ટર તેના પિતા ક્રિસ્ટોફર મુર્મુને કામ કરાવવા માટે જમ્મુ-કાશ્મીર લઈ ગયો હતો, જે આજ સુધી પાછા આવ્યા નાથી. તે કોઈક રીતે પોતાનું જીવન એકલી જીવી રહી છે અને તેની દાદી સિવાય તેની સંભાળ રાખનાર કોઈ નથી.
તે જ સમયે, બીજો મામલો અન્ય આદિવાસી મહિલા મણિ કિસ્કુનો છે, જેનો પતિ શિવધન મુર્મુ પણ આજદિન સુધી પરત આવ્યો નથી. મણિ કિસ્કુ જણાવે છે કે એક જ ગામના ત્રણ લોકો દેહરી મરાંડી, શિવધન મુર્મુ અને ક્રિસ્ટોફર મુર્મુ કામ માટે બહાર ગયા હતા, પરંતુ હજુ સુધી પાછા આવ્યા નથી. મુસ્લિમ કોન્ટ્રાક્ટરો ત્રણેયને પોતાની સાથે બહાર લઈ ગયા હતા.
ત્રીજો કિસ્સો દેહરી મરાંડીનો છે જે વર્ષો વીતી જવા છતાં પરત નથી આવ્યા. દેહરી મરાંડીની પત્ની જુબા સોરેનનું કહેવું છે કે કોન્ટ્રાક્ટર આલમ અંસારી તેમને કામ કરાવવાના બહાને જમ્મુ-કાશ્મીર લઈ ગયો હતો, પરંતુ તેઓ હજુ સુધી પાછા આવ્યા નથી. તે જ સમયે, હવે ત્રણેય પરિવારના લોકોએ કાઠીકુંડ પોલીસ સ્ટેશનમાં અરજી દાખલ કરીને મેટ આલમ અન્સારી વિરુદ્ધ કાર્યવાહીની માંગ કરી છે.
આ મામલામાં કાઠીકુંડ પોલીસ સ્ટેશનના પ્રભારી ત્રિપુરારી કુમારે જણાવ્યું કે જંગલા ગામમાંથી ત્રણ લોકોના ગુમ થયાની ફરિયાદ મળી છે. મામલો 4 વર્ષ જૂનો છે અને ફરિયાદ પહેલીવાર પોલીસ સ્ટેશનમાં પહોંચી છે. આ ફરિયાદના પગલે પોલીસ તમામ મુદ્દા પર તપાસ કરી રહી છે. પોલીસ પીડિતોના પરિવારના સંપર્કમાં છે અને તપાસ બાદ જ આ અંગે કંઇક સ્પષ્ટ કહી શકાશે.
માહિતી અનુસાર, દુમકા જિલ્લા અને તેની આસપાસના વિસ્તારોમાં લગભગ 130 મુસ્લિમ સાથી (કોન્ટ્રાક્ટર) સક્રિય છે. એકલા દુમકામાં 14 મુસ્લિમ કોન્ટ્રાક્ટરો છે, જ્યારે મસલિયામાં 23, ટોંગરામાં 12, રામગઢમાં 6, જારમુંડીમાં 5 અને જામામાં 4 સક્રિય METs એટલે કે કોન્ટ્રાક્ટરો છે. આ METs આદિવાસી મજૂરોને લઘુત્તમ વેતન ચૂકવીને કામ કરાવે છે, જ્યારે મજૂરોને ચૂકવવામાં આવતી વાસ્તવિક રકમની ઘણીવાર ઉચાપત કરવામાં આવે છે.
મુસ્લિમ સાથીઓ (કોન્ટ્રાક્ટરો) આદિવાસીઓની ઘટતી વસ્તી અને તેમની આર્થિક અને સામાજિક રીતે પછાત સ્થિતિનો લાભ લઈ રહ્યા છે. તેઓ આદિવાસી મજૂરોને બહારના રાજ્યોમાં લઈ જઈને શોષણ કરે છે અને પછી તેમને પાછા જવા દેતા નથી. એક રીતે, આને ‘લેબર જેહાદ’ જેવું જોઈ શકાય છે, જ્યાં આદિવાસીઓનું જીવન અને તેમના પરિવારોની આશા તૂટી રહી છે.
એવું કહેવાય છે કે મુસ્લિમ મેટ દ્વારા આ આદિવાસીઓનું શોષણ માત્ર તેમને વેતન ન આપવા પૂરતું મર્યાદિત નથી. કામદારોને કામ પર મોકલતા પહેલા તેમના આધાર કાર્ડ, બેંક પાસબુક અને એટીએમ કાર્ડ પણ જપ્ત કરવામાં આવે છે. આનો અર્થ એ છે કે તેઓ તેમને સંપૂર્ણપણે લાચાર બનાવે છે, કામદારોને કોઈ કાનૂની આશ્રય વિના છોડી દે છે.
સ્થાનિક લોકોનું કહેવું છે કે કેટલાક મુસ્લિમ સાથીઓએ ગેરકાયદેસર રીતે ઘણી સંપત્તિ મેળવી છે. જો આ અંગે ઉંડાણપૂર્વક તપાસ કરવામાં આવે તો અનેક ચોંકાવનારી હકીકતો બહાર આવી શકે છે. દુમકા અને આસપાસના વિસ્તારોમાં METની ગેરકાયદેસર મિલકતનો મુદ્દો પણ મોટા પ્રશ્નો ઉભા કરે છે.